Weblogbericht | 16-11-2023 | NIMH

Verschillende geallieerde kranten spraken van een grote overwinning voor de Nederlandse strijdkrachten. Hoogstwaarschijnlijk lag het slachtofferaantal aan vijandelijke zijde wel lager dan de geallieerden toen rapporteerden aangezien de betrokkenen Japanse landingstroepen reeds grotendeels waren ontscheept aan land. Desondanks was er de nodige vreugde aan boord van de Nederlandse onderzeeboot.   

Ondergang van Hr. Ms. O 16

Deze opgewekte stemming was maar voor korte duur. De O 16 moest na de geslaagde aanval nog het gebied verlaten en veilig de Britse marinebasis van Singapore zien te bereiken. In de nacht van 14 op 15 december 1941 sloeg het noodlot toe toen de onderzeeboot een zeemijn raakte. Een hevige explosie volgde, waarbij het vaartuig in tweeën brak en vrijwel direct naar de zeebodem zonk. Er kwamen 41 bemanningsleden om, waaronder Anton Bussemaker. Alleen kwartiermeester Cornelis de Wolf overleefde de ramp; na een zwemtocht van ruim 35 uur wist hij een klein eiland voor de kust van Maleisië te bereiken.

Verlies voor de Onderzeedienst

Na de ramp bleven de weduwe van Anton Bussemaker, Bep en hun drie kinderen achter in Nederlands-Indië. Hier belandden zij gedurende de oorlog gedwongen in verschillende Japanse burgerinterneringskampen, waar zij in erbarmelijke omstandigheden verbleven. Met het sneuvelen van Bussemaker verloor de Nederlandse Onderzeedienst een van zijn meer belangrijke en talentvolle officieren. Gedurende zijn carrière had Bussemaker tot dan toe veel teweeggebracht inzake de modernisering en nieuwe tactieken van onderzeeboten in Nederland en Nederlands-Indië. De Nederlandse Onderzeedienst had in de vooroorlogse jaren internationaal gezien dan ook een van de meer moderne onderzeeboottactieken ontwikkeld.      

Schenking Anton Bussemaker

In 2019 schonk de familie Bussemaker een archiefcollectie aan het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH). Dankzij de stukken die bewaard zijn gebleven weten we veel over de bijdrage van marineofficier Bussemaker bij de inzet van en ontwikkelingen bij de Onderzeedienst. Zo studeerde Bussemaker enkele jaren aan de Hogere Marine Krijgsschool in Den Haag waar hij les kreeg over onderwerpen als zee tactieken en maritieme geschiedenis. Gedurende deze opleiding, maar ook daarna schreef Bussemaker regelmatig uitgebreide verslagen en artikelen.      

Een harmonische zeemacht

Deze artikelen werden onder meer gepubliceerd in het vakblad voor marineofficieren, Marineblad. In een van deze publicaties schreef Bussemaker over de verdediging van zeestraten, riviermonden en vaarwaters. Hij beargumenteerde dat de krijgsmacht zonder maritieme middelen te water, lees: enkel met artillerieopstellingen aan land, de Nederlandse vaarwateren niet kon verdedigen. De inzet van marineschepen en onderzeeboten was hierbij volgens Bussemaker cruciaal. In tegenstelling tot walbatterijen kunnen naast offensieve operaties met geschut en torpedo’s, onderzeeboten, torpedoboten en vliegtuigen bijvoorbeeld in verschillende omstandigheden een mijnenveld leggen, verkennen of vegen, mede dankzij hun rolflexibiliteit. Daarbij benoemde Bussemaker tot slot dat het voor haar succesvolle inzet noodzakelijk was om de Nederlandse vloot in zijn volledigheid uit te breiden tot een harmonische zeemacht.     

Collectie bewerken als stage

Gedurende mijn stage in februari-juni 2023 bij het NIMH heb ik de archiefcollectie, gerelateerd aan Anton Bussemaker, mogen bewerken en inventariseren. De collectie bestaat naast artikelen een aantekeningen van Bussemaker uit verschillende fotoboeken en foto’s, maar bevat ook correspondentie van Anton en zijn echtgenote. Voordat deze collectie raadpleegbaar was, dienden er verschillende stappen te worden doorlopen.                              

Om te beginnen is de gehele collectie zorgvuldig doorgenomen om te kijken of er nog materiaal aanwezig is dat schade kon aanbrengen op de collectiestukken. Te denken valt aan nietjes en paperclips, of er sprake is van schimmel of insecten en of er rubberen elastiekjes of plakband op de collectiestukken zijn aangebracht. Deze materialen kunnen na verloop van tijd namelijk schadelijk zijn voor de collectie en dienen dus te worden verwijderd. Als bijvoorbeeld paperclips en nietjes gaan oxideren door een combinatie van langdurige blootstelling aan vocht en zuurstof, kan dit verkleuring veroorzaken op het papier en daarmee het verval van het papier versnellen. Alle metalen delen worden daarom verwijderd.

Collectie beschrijven

Vervolgens worden de stukken geïnventariseerd en aantekeningen gemaakt. Door zoveel mogelijk te noteren is het in een later stadium makkelijker om een goede ordening te maken en de stukken van een bijpassende beschrijving te voorzien. Deze ordening gebeurt aan de hand van verschillende onderwerpen. In het kader van deze archiefcollectie kon onderscheid gemaakt worden aan de hand van stukken over het leven van Anton Bussemaker en stukken verzameld door zijn zoon Henk Bussemaker. De uiteindelijke inventaris van de archiefcollectie wordt in een digitaal archief- en collectiebeheersysteem vastgelegd.                                          

Tijdens het bewerken van de archiefcollectie worden de stukken tevens voorzien van zuurvrij-verpakkingsmateriaal. Zo belanden de documenten in speciale omslagen en de losse foto’s in Melinex hoesjes gemaakt van polyester. Dit type folie brengt geen (verdere) schade toe aan de foto’s en bij het hanteren van de foto’s blijven deze ook beter beschermd.

Lering trekken uit het verleden

Het moment dat een archiefcollectie bij een instelling ‘binnenkomt’ tot dat deze voor onderzoekers en geïnteresseerden raadpleegbaar is, behelst een tijdsintensief proces waarbij zorgvuldigheid voorop staat. Maar het ontsluiten van archiefcollecties is een belangrijke taak die bijdraagt aan het behoud van belangrijke historische stukken die het ons als samenleving mogelijk maakt het verleden te blijven onderzoeken en hier mogelijk lering uit te trekken, zoals in dit geval vooroorlogse marine-tactieken van een toen relatief nieuw wapensysteem als de onderzeeboot.

Auteur

Deze blog is geschreven door Femke Mientjes, masterstudent Militaire Geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam.

De collectie Bussemaker is te raadplegen op Archieven.nl.