In de jaren negentig valt de communistische republiek Joegoslavië uit elkaar tijdens bloederige burgeroorlogen. Vooral in Bosnië en Herzegovina, waar Serviërs, Kroaten en moslims tegenover elkaar staan, is de strijd hevig en langdurig. Tienduizenden mensen verliezen het leven door etnisch geweld. In december 1995 ondertekenen de presidenten van Kroatië, Bosnië en Herzegovina en Servië het Daytonakkoord, waarmee vrede wordt beoogd. Twee NAVO-missies, de Implementation Force (IFOR) en de Stabilisation Force (SFOR), moeten zorgen voor de naleving van de afspraken. IFOR begint op 15 december 1995, dertig jaar geleden, en speelt een cruciale rol in het herstellen van stabiliteit in de regio.
Mechbat
Ook Nederland stuurt troepen naar Bosnië en Herzegovina. Twee pantserinfanteriecompagnieën, een staf- en verzorgingscompagnie en een staf vormen samen het eerste gemechaniseerde IFOR-bataljon (Mechbat), met 866 militairen in de gelederen. Het bataljon wordt in drie teams verdeeld, die elk een eigen werkgebied in het noordwesten van Bosnië en Herzegovina krijgen aangewezen. De teams gaan vaak op patrouille en richten checkpoints op. Als het nodig is, mag er geweld gebruikt worden. Daarnaast houden zij zich bezig met het ruimen van de vele mijnen waar het land mee bezaaid is. In het voorjaar van 1996 komt de nadruk meer op de civiele kanten van de IFOR-taken te liggen. Mechbat gaat zich dan bezig houden met de veilige terugkeer van vluchtelingen, het opsporen van oorlogsmisdadigers en het beschermen van civiele organisaties. Behalve het gemechaniseerde bataljon gaan er onder andere ook logistieke eenheden, commandotroepen en fregatten richting Bosnië en Herzegovina.
Beeld: NIMH, collectie Staffotografen Directie Voorlichting Ministerie van Defensie
Bij een oefening in Bosnië zetten Nederlandse militairen een Thomsom Brandt-mortier instelling. Rechts komt een YPR 765-pantserwagen met de letters IFOR aanrijden.
"Sprong in het diepe"
Eén van de organisaties waar IFOR mee samenwerkt, is de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa. Samen moeten zij de verkiezingen, die in september 1996 worden gehouden, in goede banen leiden. Dit is iets waar de Nederlandse militairen weinig ervaring mee hebben. Zoals een pelotonscommandant het beschrijft: “Misschien wel een sprong in het diepe? Dit, terwijl we op dat moment nog niet konden zwemmen. We wisten niets en er was nog niets geregeld.” De commandant maakt deel uit van een kleine eenheid van 37 Nederlandse militairen die de verkiezingen in het stadje Čelinac moet overzien. Er worden twee observatieposten opgericht, om zicht te hebben wie er het stadje in en uit gaat.
Beeld: NIMH, collectie Staffotografen Directie Voorlichting Ministerie van Defensie
Een patrouille van Nederlandse SFOR-militairen is ergens in Bosnië in gesprek met de lokale jeugd. Contacten met de lokale bevolking zijn van groot belang om het werk van SFOR goed te kunnen uitvoeren.
Patrouilleren
Door ook continu patrouille te lopen, hebben de Nederlanders goed in de gaten wat er zich allemaal in het stadje afspeelt. Ook in de rest van de gemeente lopen de militairen rondes langs de stembureaus. Mocht het tot ongeregeldheden komen, dan zijn ze klaar om in te grijpen. Dit blijkt niet nodig, want de verkiezingen verlopen zonder problemen. Naast Čelinac houden de Nederlandse militairen in vele andere plaatsen op een vergelijkbare manier toezicht op de stembusgang.
Stabilisation Force
Na een jaar blijkt dat de partijen zich goed aan de afspraken van het Daytonakkoord houden. IFOR gaat daarom over in een nieuwe NAVO-missie, die voor langdurige stabiliteit in de regio moet zorgen: Stabilisation Force (SFOR). De Nederlandse regering besluit om de bijdrage aan de nieuwe missie te vergroten. Mechbat heeft namelijk de handen vol aan het ondersteunen van de terugkeer van vluchtelingen. Vanuit Nederland wordt daarom een extra compagnie mariniers van bijna tweehonderd man naar Bosnië en Herzegovina gestuurd. Zij kunnen als Crowd & Riot Control-eenheden worden ingezet.
Beeld: NIMH, collectie Staffotografen Directie Voorlichting Ministerie van Defensie
Ook tijdens de IFOR-missie in Bosnië mogen de hagelslag, appelstroop en chocopasta bij ontbijt en lunch niet ontbreken.
Onpartijdig
De belangrijkste taken van SFOR zijn contact leggen met de bevolking, het ontbinden van de legers en beveiligen. Om het contact te leggen, is het van belang veel je gezicht te laten zien. Het is voor de SFOR-militairen altijd schipperen tussen enerzijds in vertrouwen samenwerken en anderzijds met militair gezag afdwingen. Wat de situatie ook is: het uitstralen van onpartijdigheid is het belangrijkste, zodat alle lokale partijen het idee hebben gehoord en serieus genomen te worden. Wanneer een actie onrust veroorzaakt onder bijvoorbeeld de Kroatische bevolking, kan een commandant ervoor kiezen om kort daarna een herdenking van de Kroaten door SFOR te laten beveiligen. Veroorzaakt de aanwezigheid van een SFOR-post tijdens een politieonderzoek te veel onrust in een dorp, dan worden de militairen weggehaald zodra het onderzoek is afgerond. Vaak verdwijnt de onrust onder de lokale bevolking net zo snel als zij is opgekomen. Uiteindelijk komt het vaak neer op de-escaleren, het liefst zonder in te hoeven grijpen.
Frustratie de-escaleren
Een voorbeeld van de-escaleren en de impact die het werk op de militairen heeft is het volgende. In december 1997 arresteren Nederlandse mariniers twee Bosnische Kroaten die van oorlogsmisdaden verdacht worden. De mariniers zijn in de ogen van de Kroatische bevolking te hardhandig te werk gegaan bij de arrestatie en de bevolking reageert hun frustratie af op SFOR. Een Nederlands verkenningspeloton gaat de volgende dag op patrouille en krijgt hier direct mee te maken. Een wegblokkade verspert het peloton de doorgang en de commandant gaat polshoogte nemen. De hele dag is hij bezig om de gemoederen tot bedaren te brengen. Dat lukt, en hoewel het met een sisser afloopt, heeft de gebeurtenis impact op de betrokken militairen.
Beeld: NIMH, Sectie Communicatie Landmachtstaf
Weer een geslaagde ‘oogst’. Nederlandse militairen schudden elkaar begin 2004 de hand tijdens een inzamelactie voor operatie Harvest.
Ontbinding en inzameling
Een andere hoofdtaak van SFOR is het ontbinden van de legers van de Bosnische Serviërs en de Moslim-Kroatische Federatie. De manschappen hiervan moeten zich samenvoegen tot één nationaal leger. Het terugdringen van het aantal troepen en het ontwapenen daarvan gaat goed, het integreren tot één leger minder. SFOR blijft zich bewust van de mogelijkheid dat één van de twee partijen toch weer naar de wapens grijpt en er zo (naast SFOR en het nationale leger) een derde troepenmacht ontstaat. Om de etnische legers te ontwapenen worden er met operatie Harvest regelmatig wapeninzamelacties gehouden. Het gaat echter om meer dan alleen het binnenhalen van wapens. De lokale bevolking wordt bijgebracht dat het niet langer nodig is om wapens in huis te hebben. Operatie Harvest is één van de langstlopende en succesvolste acties tijdens SFOR. Alleen al in 2003 worden er ruim 11.000 wapens in beslag genomen.
Reorganiseren en inkrimpen
De missie verloopt voorspoedig en het werk van SFOR boekt resultaat. Het leven wordt veiliger en de bevolking pakt de draad weer op. Voor de zevende lichting van SFOR, vanaf november 1999, draait de uitzending daarom vooral om het reorganiseren en inkrimpen van de missie. Dat geldt niet meteen voor Nederland. Het Verenigd Koninkrijk, die het bevel over de sector van de Nederlanders voert, trekt zich namelijk terug. Nederland stapt naar voren en neemt samen met Canada het stokje over. Daarom levert de Nederlandse krijgsmacht vanaf de zomer van 2000, naast het Mechbat, ook een verbindingseenheid en extra personeel voor het divisiehoofdkwartier. Het aantal Nederlandse militairen in Bosnië en Herzegovina stijgt hierdoor naar ruim 1.400 man, om vanaf 2001 weer te dalen naar minder dan 600.
Liaison and Observation Teams
Vanaf 2003 is SFOR niet alleen maar een stabilisatiemacht. Een deel van de organisatie krijgt steeds meer waarnemingstaken. Zogenaamde Liaison and Observation Teams verzamelen inlichtingen over de veiligheidssituatie in de regio. Zo kan er een goed beeld ontstaan over de sociale, militaire en economische situatie. Deze manier van werken krijgt in de loop van het jaar de overhand. Vanaf februari 2004 begint Nederland steeds meer pelotonshuizen te sluiten en troepen terug te trekken. Mechbat stopt op 28 april 2004 met de werkzaamheden in Bosnië en Herzegovina. Terwijl de NAVO haar rol afbouwt, nemen de lokale autoriteiten steeds meer verantwoordelijkheid voor de veiligheid en stabiliteit in de regio. Het afscheid van SFOR markeert een belangrijke overgang in de stabilisatie van Bosnië en Herzegovina. SFOR gaat over in European Union Force Althea en dat betekent een nieuwe fase in de internationale betrokkenheid. Deze missie loopt nog steeds en sinds oktober 2025 zijn er weer Nederlandse militairen in Bosnië en Herzegovina actief. De Nederlandse bijdrage aan deze missie is een belangrijk onderdeel van de internationale inspanningen om de regio verder te verminderen.
